"Chorał Kościoła zachodniego – podręcznik" (tytuł ang. "Western plainchant: a handbook", Oxford University Press) Davida Hileya to fundamentalna pozycja, która w sposób systematyczny, jasny i wyczerpujący porusza problematykę związaną z historią, systematyką, notacją, znaczeniem i interpretacją chorału gregoriańskiego. Książka autorstwa Davida Hilleya, profesora Instytutu Muzykologii w Ratyzbonie, jest pozycją bardzo cenioną wśród muzykologów i specjalistów w dziedzinie chorału, wyczerpująco i klarownie wprowadzającą w jego świat i jest podręcznikiem przydatnym zarówno dla osób, które dopiero poznają to zagadnienie, jak i do pogłębionych studiów. Podręcznik omawia wszelkie kwestie związane ze śpiewem kościoła, od opisu nabożeństw, do których śpiew chorałowy był przeznaczony, różnych rodzajów chorału oraz typów notacji począwszy, poprzez opis średniowiecznych źródeł i traktatów teoretycznych, rozwój repertuaru od czasów najstarszych, aż do odnowienia roli tego śpiewu we współczesności. Znajdziemy też porównanie różnic i relacji pomiędzy chorałem gregoriańskim a starorzymskim, ambrozjańskim, mozarabskim i innymi tradycjami chorałowymi, poznamy jego najważniejsze centra i historię rozprzestrzeniania się chorału w Europie. Książka zawiera ponad 200 wartościowych przykładów muzycznych, a także odniesienia do niezwykle szerokiej bibliografii, dając wskazówki do jeszcze bardziej szczegółowych studiów. Wydanie polskie jest najnowszą, aktualizowaną przez autora wersją książki.
Ze Wstępu:
Z wielką satysfakcją oddajemy do Państwa rąk polską wersję książki Davida Hileya Chorał Kościoła zachodniego – podręcznik (tytuł oryg. Western plainchant: a handbook). Książka autorstwa Davida Hilleya, profesora Instytutu Muzykologii w Ratyzbonie, to fundamentalna pozycja, bardzo ceniona wśród muzykologów i specjalistów w dziedzinie chorału, wyczerpująco i klarownie wprowadzająca w jego świat. Wydanie polskie jest najnowszą, aktualizowaną przez autora wersją książki, która mimo że jej pierwotna wersja ma już swoje lata i prowadzone w tym czasie zaawansowane badania nad chorałem przyniosły wiele odpowiedzi na postawione tutaj pytania, jednak wciąż jest podstawową lekturą, dającą ogólne spojrzenie na to niezwykle szerokie, bo obejmujące ogromny przekrój czasowy, geograficzny i stylistyczny, zagadnienie. Jest ona podręcznikiem przydatnym zarówno dla osób, które dopiero poznają chorał, jak i do pogłębionych studiów. Podręcznik omawia wszelkie kwestie związane ze śpiewem Kościoła, od opisu nabożeństw, do których śpiew chorałowy był przeznaczony, różnych rodzajów chorału oraz typów notacji począwszy, poprzez opis średniowiecznych źródeł i traktatów teoretycznych, rozwój repertuaru od czasów najstarszych, aż do odnowienia roli tego śpiewu we współczesności. Znajdziemy też porównanie różnic i relacji pomiędzy chorałem gregoriańskim a starorzymskim, ambrozjańskim, mozarabskim i innymi tradycjami chorałowymi, poznamy też najważniejsze centra i historię rozprzestrzeniania się chorału w Europie. Książka zawiera ponad 200 wartościowych przykładów muzycznych, a także odniesienia do niezwykle szerokiej bibliografii, dając wskazówki do bardziej szczegółowych studiów.
Wydawnictwo pragnie złożyć serdeczne podziękowania wszystkim, którzy przyczynili do wydania polskiej wersji tej książki i wypracowania jej ostatecznego kształtu: począwszy od tłumacza Macieja Kazińskiego, po wszelką pomoc merytoryczną udzieloną na kolejnych etapach prac. Serdecznie dziękujemy szczególnie dr Jakubowi Kubieńcowi za nieocenioną pomoc i wsparcie merytoryczne tej publikacji. Za owocną współpracę dziękujemy również dr Agnieszce Budzińskiej-Bennett, dr hab. Michałowi Sławeckiemu, s. dr hab. Susi Ferfoglii, ks. dr Lucjanowi Dyce oraz wszelkim innym osobom, dzięki którym ta książka mogła znaleźć się na polskim rynku wydawniczym. Last but not least serdecznie dziękujemy Katarzynie Wiwer za ogromną pracę nad redakcją książki, czuwanie nad finałową wersją oraz koordynację prac zespołu redaktorów i konsultantów.
Życzymy Czytelnikom owocnej lektury i wspaniałych wrażeń z podróży w niecodzienny świat, jakim jest śpiew chorałowy. Zachęcamy jednocześnie do dalszych poszukiwań i studiów w tej dziedzinie.
Spis treści
I Chorał w liturgii
I.1 Wprowadzenie
I.2. Liturgia i nabożeństwa
I.3. Rok kościelny
I.4. Cykl dzienny
I.5. Msza
I.6.Oficjum
I Oficjum nocne (matutinum, wigilia lub nokturny) w cursus świeckim
II Oficjum nocne w tradycji monastycznej
III Laudesy w cursus świeckim
IV Laudesy w cursus monastycznym
V Nieszpory w cursus świeckim
VI Nieszpory w cursus monastycznym
VII Kompleta
VIII Pryma, tercja, seksta i nona
I.7. Procesje
I.8. Ceremonie Wielkiego Tygodnia
I Ogólnie
II Niedziela Palmowa
III Wielki Czwartek
IV Wielki Piątek
V Wielka Sobota lub Wigilia Paschalna
VI Niedziela Wielkanocna
I.9. Święto Głupców i pokrewne zwyczaje
I.10. Inne nabożeństwa
II Gatunki chorałowe
II.1. Wprowadzenie
II.2. Formuły recytacyjne modlitw i czytań
I Ogólnie
II Modlitwy
III Czytania
II.3. Tony dla psalmów i innych śpiewów
I Psalmy
II Inne tony psalmowe: parapteres, tonus peregrinus
III Tony dla kantyków magnificat i benedictus
IV Tony dla wersetów psalmowych introitów i communiones
V Tony dla wersetów responsoriów
VI Tony dla psalmów inwitatoryjnych
VII Benedictus es Domine Deus patrum nostrorum w sobotniej mszy suchych dni
VIII Te Deum laudamus
II.4. Wielkie responsoria oficjum nocnego
I Wprowadzenie
II Repertuar, teksty i forma
III Muzyka
IV Centonizacja
V Melizmaty
II.5. Graduały i trakty
I Wprowadzenie
II Graduały w a: grupa „Iustus ut palma”
III Graduały w f
IV Inne graduały
V Trakty
VI Trakty w modusie 2
VII Trakty w modusie 8
II.6. Responsoria krótkie
II.7. Antyfony
I Wprowadzenie
II Antyfony ferialne albo psalmowe
III Antyfony do psalmów nieszpornych, oficjum nocnego i laudesów
IV Antyfony do kantyków magnificat i benedictus
V Wielkie antyfony „O”
II.8. Antyfony inwitatoryjne
II.9. Antyfony procesyjne
I Wprowadzenie
II Antyfony rogacyjne (błagalne)
III Antyfony na niedzielę palmową
IV Antyfony na inne okazje
II.10. Antyfony maryjne
II.11. Introity
I Wprowadzenie
II Introity w modusie 3
III Porównanie z antyfonami i responsoriami oficjum
II.12. Communiones
I Ogólnie
II Grupy communiones z tekstami psalmowymi i ewangelicznymi
III Niektóre communiones w modusie f
IV Communiones i responsoria
II.13. Offertoria
I Wprowadzenie
II Teksty
III Melodie offertoryjnych responsów
IV Melodie wersetów
II.14. Alleluja
I Wprowadzenie
II Styl wcześniejszy i styl późniejszy
III Rymowane alleluja i późnośredniowieczne melodie
II.15. Hymny
I Wprowadzenie
II Teksty
III Muzyka
IV Hymny procesyjne
II.16. Śpiewy ordinarium mszalnego
II.17. Kyrie eleison
I Kyrie eleison jako litania
II Kyrie eleison po introicie mszalnym
III Wczesne melodie
II Melodie włoskie
V Typy melodyczne
VI Późniejsze melodie
II.18. Gloria in excelsis Deo
I Wprowadzenie
II Typy recytacyjne
III Melodie przekomponowane
II.19. Sanctus
I Najstarsze melodie
II Inne melodie
II.20. Agnus Dei
II.21. Credo
II.22. Sekwencje
I Wprowadzenie
II Wczesne sekwencje z paralelną strukturą strof
III Notacja; wykonanie; melodie z częściowo podłożonym tekstem
II Krótkie nieparalelne sekwencje
V Sekwencje włoskie
VI Wczesna historia sekwencji
VII Sekwencje rymowane
II.23. Tropy
I Wprowadzenie
II Melizmaty dodane do introitów
III Melizmaty dodawane do Glorii
IV Melizmaty dodawane do responsoriów
V Prosule dla offertoriów i alleluja
VI Prosule dla responsoriów
VII Inne prosule
VIII Kyrie z łacińskim tekstem, prosule do kyrie i tropy do kyrie łacińskiego
IX Śpiewy Benedicamus z rozszerzonym tekstem, prosulami i tropami
X Tropy do introitów, offertoriów i communiones; tropy do sekwencji
XI Tropy do Glorii, Sanctus i Agnus Dei
XII Farsowane czytania, śpiewy Credo i Pater Noster (Ojcze nasz)
II.24. Łacińskie pieśni liturgiczne
I Wprowadzenie
II Versus we wczesnych rękopisach akwitańskich. Versus z „podwójnym przebiegiem”
III Pieśń w xii wieku. Styl literacki i muzyczny
IVPieśń xii-wieczna: funkcja liturgiczna
II.25. Dramaty liturgiczne
I Liturgia i dramat
II Dialog Quem queritis
III Obrzędy wielkanocne w xi wieku i później
IV Obrzędy bożonarodzeniowe i epifanijne; Płacz Racheli i Lament Maryi
V Obrzędy rymowane; „Księga dramatów z Fleury”; Ludus Danielis
II.26 Oficja rymowane
II.27. Metrum, akcent, rytm i rym w tekstach liturgicznych
I Metrum i akcent
II Rym
III Rytm prozy (cursus) i rym prozy
III Księgi liturgiczne i źródła chorałowe
III.1. Wprowadzenie
III.2. Ordines romani
III.3. Sakramentarze i lekcjonarze
I Sakramentarze
II Lekcjonarze
III.4. Graduały (antyfonarze mszalne) i kantatoria
I Wprowadzenie
II Graduały bez notacji muzycznej
III Graduały z notacją muzyczną
III.5. Antyfonarze (antyfonarze dla oficjum)
I Najwcześniejsze antyfonarze
II Typy organizacji rękopisów i kalendarzy
III Porównanie źródeł 360
III.6. Psałterze, hymnarze, kolektarze, lekcjonarze do oficjum
I Psałterze
II Hymnarze
III Kolektarze
IV Lekcjonarze dla oficjum
III.7. Sekwencjarze, troparze i kyriały
III.8. Procesjonały
III.9. Mszały
III.10. Brewiarze
III.11. Kompendia
III.12. Pontyfikały i rytuały
I Pontyfikały i benedykcjonarze
II Rytuały, manuały albo agendy
III.13. Ordynały i zwyczajniki
III.14. Tonariusze
I Definicja i funkcja
II Typy melodii w ośmiu modi
III Jak oznaczano tony psalmowe
III.15. Rozpoznawanie i opisywanie ksiąg chorałowych
IV Notacja
IV.1. Wprowadzenie
I Wstęp
II Znaki w rękopisie Montpellier H. 159
III Neumy
IV.2. Style regionalne
I Notacja francuska i niemiecka (zob. tablice 4, 6–8)
II Notacje paleofrankijska, laońska, bretońska i akwitańska (tablice 1–3)
III Typy powiązane z notacją francusko-niemiecką (tablica 5)
IV Inne notacje włoskie (tablice 11–13)
V Przykłady
IV.3. Likwescencja, oriscus, quilisma; inne znaki specjalne
I Znaki likwescentne
II Quilisma
III Oriscus
IV Virga strata, pressus, pes stratus, pes quassus, salicus
IV.4. Pochodzenie notacji chorałowej
I Wprowadzenie
II Wczesne przykłady
III Wczesne odniesienia i wzmianki o notacji
IV Współistniejące systemy: akcenty oratorskie, interpunkcja, notacja ekfonetyczna
a) Akcenty prozodyczne
b) Interpunkcja
c) Notacja ekfonetyczna
d) Notacja bizantyjska
V Teoria cheironomiczna
VI Wczesny przekaz chorału
VII Kilka wniosków
IV.5. Notacja rytmu
I Elementy rytmiczne we wczesnych notacjach
II Rytm w prostych antyfonach
III Semiologia gregoriańska Cardine’a
IV Dowody teoretyków
V Wnioski
IV.6. Notacja wysokościowa
I Od IX wieku do Wilhelma z Dijon
II Gwidon z Arezzo
III Notacja liniowa w różnych krajach
IV.7. Notacje teoretyków
IV.8. Drukowane księgi chorałowe
IV.9. Transkrypcja współczesna
I Kontekst liturgiczny
II Transkrypcja
III Transkrypcja z notacji bezliniowej
V Chorał i wczesna teoria muzyki
V.I. Wprowadzenie
V.2. Dziedzictwo antyku
V.3. System wysokościowy dla chorału
I Wprowadzenie
II Hucbald z Saint-Amand
III Grupa traktatów Enchiriadis
V.4. Modi
I Ogólnie
II Aurelian z Réôme
III Regino z Prüm
IV Nazewnictwo
V Greckie nazwy i gatunki oktawowe
VI Teoria włoska: „Dialogus de musica”
VII Gwidon z Arezzo
VIII Autorzy południowoniemieccy
IX Teoria modalna w południowych Niemczech
X Późniejsza synteza
VI Chorał do VIII wieku
VI.1. Wprowadzenie
VI.2. Kościoły świata chrześcijańskiego
VI.3. Wczesny kościół
VI.4. Śpiewy oficjum przed viii wiekiem
VI.5. Śpiewy mszalne przed viii wiekiem
I Graduał
II Introit oraz inne śpiewy rozpoczynające mszę
III Śpiewy na komunię
IV Offertorium
V Śpiewy towarzyszące czytaniom
VI.6. Grzegorz Wielki
I Wprowadzenie
II Grzegorz i diakoni
III Grzegorz i alleluja
IV Izydor z Sewilli; Liber pontificalis; lista „redaktorów” chorału w Ordo Romanus XIX
V Tradycja anglosaska
VI Biografie Pawła Diakona i Jana Diakona
VII Sakramentarz „gregoriański”
VIII Prolog Gregorius praesul
IX Recepcja legendy o Grzegorzu w IX wieku i później; gołębica; modi
X Grzegorz i wielkopostne communiones
XI Wnioski
VII Stulecie karolińskie
VII.1. Wprowadzenie
VII.2. Wprowadzenie chorału rzymskiego w państwie franków
VII.3. Frankijska rozbudowa rep. Chorałowego
VII.4. Kodyfikacja chorału
VII.5. Miejsce muzyki w renesansie karolińskim
VIII Chorał gregoriański a inne repertuary
VIII.1. Wprowadzenie
VIII.2. Wpływ Bizancjum
I Wprowadzenie
II System ośmiu modi
III Antyfony na Adorację Krzyża oraz inne śpiewy repertuarów starowłoskich
IV Trisagion
V Frankijska „Missa graeca”’
VI Communio Omnes qui in Christo
VII Bizantyjskie śpiewy alleluja
VIII Konkordancje tekstowe bez podobieństwa muzycznego
IX Antyfony Veterem hominem na oktawę Objawienia Pańskiego (Epifanii)
VIII.3. Chorał starowłoski I: Rzym
I Wprowadzenie
II Źródła i badania chorału starorzymskiego
III Przykłady: communiones
IV Graduały
V Antyfony
VI Offertoria
VII Alleluja
VIII Tradycja ustna &
Fragmenty
ze Wstępu autora:
W pierwszym rzędzie chciałem przedstawić książkę, z której mogliby skorzystać zarówno ci, którzy spotykają się z monodią chorałową po raz pierwszy, jak i ci, którzy potrzebują przewodnika po specjalistycznej literaturze. Książka wychodzi z założenia – uzasadnionego w dobie powszechnego zeświecczenia – że wiele aspektów liturgii i jej śpiewu, a nawet sprawy bardzo podstawowe, są czytelnikowi nieznane. Na każdym etapie spotkania z chorałem można napotkać specjalistyczne wyrażenia i pojęcia, które rzeczywiście mogą stanowić przeszkodę. Taka jest natura przedmiotu, gdyż kościelny obrządek jest z zasady wyłączony i oddalony od codziennego życia, a także zastrzeżony dla specjalnie wyszkolonych osób. Rozpoczęcie od spraw zasadniczych nie oznacza jednak, iż udało się ominąć przeszkody. Mam nadzieję, że udało mi się nie pomylić braku doświadczenia z brakiem inteligencji. Czytelnik napotka tu wiele złożonych zagadnień, zarówno tych, które zostały przez naukowców rozwiązane, jak i tych, które pozostają niewyjaśnione.
Opisując badania nad źródłami chorałowymi posłużyłem się przykładami ukazującymi nie tylko zapisaną w nich muzykę, ale także ich charakter, układ zawartości oraz typ notacji.
Osoby mające dostęp do dobrze wyposażonej biblioteki odnajdą w tej pracy wystarczająco dużo odwołań do specjalistycznej literatury. Chciałem jednak, aby książka była na tyle przejrzysta i dobrze zilustrowana, aby przydać się każdemu, kto interesuje się muzyką i potrafi czytać nuty.
Książka taka spełni swoje zadanie głównie dlatego, że w ostatnich dekadach badania nad chorałem poczyniły ogromne postępy. Ostatnia ważna syntetyczna praca, jaka ukazała się w języku angielskim – Gregorian Chant Apla ma już ponad trzydzieści lat1. Nie mam oczywiście zamiaru zastępować książki Apla, czy bardziej nawet wszechstronnego dzieła Einführung in die gregorianischen Melodien Petera Wagnera sprzed pierwszej wojny światowej, które wciąż pozostają niezbędne. Jednak od czasu ich wydania dokonano wielu odkryć i przeprowadzono liczne badania. Najlepszą współczesną przekrojową pracą – z konieczności krótką, lecz z wyśmienicie sporządzoną bibliografią – jest artykuł „Plainchant” autorstwa Kennetha Levy’ego i Johna Emersona opublikowany w The New Grove Dictionary. Prace takich autorów, jak zmarły Bruno Stäblein – jego Schriftbild der einstimmigen Musik i artykuły w Die Musik in Geschichte und Gegenwart praktycznie tworzą razem podręcznik wiedzy o chorale. Jednak wyraźna jest potrzeba zaktualizowanej jednotomowej książki ujmującej ten przedmiot...